در ضلع غربي مقبره قطب الدين حيدر ايوان مسجد جامع قديم تربت حيدريه جلب نظر مي كند. ارتفاع ايوان مذكور 5/11 و طول آن حدود 5/10 متر است. فضاي داخلي ايوان مقصوره يا گنبد خانه مسجد با وسعت بيش از 200 متر شامل غرفه و محرابي مزين به مقرنس و نيز تزييناتي به شيوه كاربندي در بخش زرين گنبد است. بناي مسجد جامع آجري است و تاريخ بناي آن كه نام باني را نيز شامل مي شود بر سنگ سياه و لوح مانندي حك شده است كه نشان دهنده سال 1045 ه.ق زمان شاه صفي و به نام خواجه عبدالله فرزند درويش علي تربتي است.

اين ابنيه شامل آرامگاه قطب الدين حيدر و ايواني از مسجد جامع قديم در مجاورت آن و رباط طبسي است. بناي آرامگاه مقبره قطب الدين حيدر مشتمل بر ايواني مرتفع، ورودي و محوطه زير گنبد است كه فضايي به صورت گنبد خانه با وسعت حدود 100 متر شكل گرفته و نقشه آن در نماي خارجي به شكل چليپايي است. مدفن شيخ در ميان محوطه زير گنبد قرار گرفته و ضريح چوبي آن داراي تاريخ 987 ه.ق است. در امتداد فضاي ورودي نيز محرابي تعبيه شده است. بناي موجود در چندين دوره تاريخي مورد توجه قرار گرفته است بنحوي شالوده آرامگاه احتمالاٌ در دوره تيموري با گنبد دو پوسته گسسته استوار بر طاق نماهاي شانزده گانه ايجاد شده، در دوره صفويه در سال 1023 هجري به همت خواجه سلطان محمود تربتي نيز تغييراتي در معماري آن صورت گرفته است.

از پيشينه تربت حيدريه در اعصار قبل از اسلام و دوره تاريخي آگاهي چنداني وجود ندارد، اما شواهد و آثار برجاي مانده مويد اين مسئله است كه ولايت زاوه بخشي از خراسان مياني محسوب مي شده و از جمله مناطق آباد و پر رونق بوده، روزگاري نيز جزء ولايت اشكانيان به شمار مي آمده است. مولف فتوح البلدان فتح زاوه را در حدود سال 28-29 هجري بدست عبدالله بن عامر در زمان خلافت عثمان ذكر كرده است. گويا زاوه در قرن 3 هجري و همچنين در اوايل سده هفتم هجري نيز از شهرهاي تابع نيشابور به شمار مي آمده كه در برابر فتنه مغول مقاومت دليرانه اي كردند. اين ناحيه در عصر تيموري نيز از توابع هرات شمرده مي شده و در اواخر همين دوران است كه به جاي زاوه نام تربت به سبب وجود آرامگاه عارف بزرگ سده ششم هجري قطب الدين حيدر بر آن نهاده شد. تربت حيدريه در عصر صفوي به علت موقعيت و ارتباط با مراكز همجوار و اقماري و همچنين استقرار در مسير جاده هرات نقش حساس و مهمي را براي حكمرانان صفوي ايفا كرده است و پس از اين دوران در اندك مدتي قلعه اي محكم و استوار به دست خان قرايي از رجال عصر قاجار پيرامون شهر ايجاد شد.

شهرستان تربت حيدريه از شمال به مشهد، از شمال غرب به نيشابور، از مشرق به تايباد و رشتخوار و شهرستان زاوه، شمال شرق به فريمان و تربت جام، از جنوب شرق به خواف، از مغرب به كاشمر و از جنوب به مه ولايت محدود مي شود. ارتفاع اين ناحيه از سطح درياهاي آزاد 1323 متر است. مركز اين شهرستان تربت حيدريه است. وجود كوه هاي متعدد كه جلگه هاي وسيعي را دربرگرفته از عوامل مهم تنوع آب و هوايي و در نتيجه گوناگوني محصولات كشاورزي در اين ناحيه شده است. حوضه كالشور در جنوب ناحيه تربت و جلگه زوزن در بخش شرقي كوه خبير يا كبير، از سوي ديگر دره بايگ كه در سراسر بخش غربي شهرستان به طرف كوه سرخ ادامه يافته از آب و هوايي ييلاقي بهره مند است. از ميان پوشش گياهي اين ناحيه مي توان به كنگر، گوينه، سوسن، بوزره، لاله و كما اشاره كرد.

رباط شرف

كاروانسرا رباط شرف امروزه در فاصله 60 كيلومتري جنوب غرب سرخس قرار دارد و در گذشته يكي از مهمترين منزلگاههاي راه قديم مرو باستان به نيشابور در جاده ابريشم بوده است . جغرافيا نويسان دوران اسلامي از اين بنا به نام (آبگينه) به عنوان منزلي بين سرخس و مزدوران ياد نموده اند. اين مكان در زمره كاخ رباطها بوده كه با نقشه اي مستطيل شكل به طول 109 متر و عرض 63 متر در برگيرنده دو حياط وسيع با فضاهاي متعدد و كامل مي باشد . كاروانسراي مزبور در معماري ايران جايگاه ويژه اي دارد از جمله رعايت دقيق و همه جانبه تناسبات و اصول معماري اصيل ايراني ، بكارگيري طرح هاي آجرچيني متنوع و بديع در نماي ايوانها ، طاقها ، گنبدها و ... اين بنا را در رديف ارزشمندترين رباطهاي دوره سلجوقي قرار داده است . وجود چندين كتيبه در آن مويد بنيان اين بنا در اوايل سده ششم هجري و سال 508 هـ. ق است . به احتمال فراوان باني رباط شرف ، شرف الدين علي قمي ملقب به وجيه الملك بوده است.

غار مزدوران

غارمزدوران در 95 كيلومتري جاده مشهد – سرخس و در 3 كيلومتري مزدوران واقع است . دهانه غار در ميان تخته سنگي روبه مشرق قرار دارد . عرض ورودي آن 2 متر و ارتفاع آن 5/2 متر است. اين غار كه از نظر وسعت غار بزرگي محسوب مي شود داراي 100 متر طول و كمتر از 30 متر عرض و 12 متر ارتفاع است. ستون هاي استاگميت متنوع ما در تعداد كم در اين غار يافت مي شود . درون غار خشك است و براي تهيه آب بايد از چشمه بزرگي كه در نزديكي غار وجود دارد استفاده كرد. در نزديكي مزدوران چشمه هاي آبگرم معدني وجود دارد اين غار كه قدمت آن را تا هزاره دوم پيش از ميلاد مسيح تخمين زده اند در ارتفاعات جاهك و شوراق واقع شده است.