كرمانشاه (كردي : كرماشان) نهمين شهر پرجمعيت ايران و مركز استان كرمانشاه مي‌باشد كه داراي جمعيتي بالغ بر ۷۸۴٬۶۰۲ نفر و مساحت ۹۳٬۳۸۹٬۹۵۶ متر مربع است.
فاصله زميني شهر كرمانشاه با تهران در بهترين حالت ۵۹۰ كيلومتر و تا مرز خسروي (مرز ايران و عراق) در حدود ۲۰۰ كيلومتر و فاصله هوايي آن تا تهران ۴۱۳ كيلومتر است.

آثار تاريخي كرمانشاه
طاق بستان(تاق وه سان): كرمانشاه, انتهاي بلوار تاق بستان
غار قوري قلعه: جادهٔ كرمانشاه-پاوه, روستاي قوري قلعه
تكيهٔ معاون الملك: كرمانشاه, چال حسن خان
سنگ‌نوشتهٔ بيستون: جادهٔ كرمانشاه-كنگاور, شهرك بيستون
تكيهٔ بيگلربيگي: كرمانشاه, خيابان سپه
پل كهنه: كرمانشاه, شهرك كيهانشهر
بازار كرمانشاه (تاريكه بازار): كرمانشاه, خيابان سپه
ساختمان سابق استانداري كرمانشاه: كرمانشاه, ميدان مصدق
ساختمان و سردر شهرداري كرمانشاه(كنسولگري سابق بريتانيا): كرمانشاه, ميدان شهناز
خانهٔ خواجه باروخ (خانهٔ رنده‌كش): كرمانشاه, فيض آباد
مدرسهٔ كزازي: كرمانشاه, جلوخان, خيابان چهارباغ
گورستان پارتي: كرمانشاه, مجموعهٔ تاق وه سان
كاروانسراي فيض آباد: كرمانشاه, فيض آباد
مسجدعمادالدوله: كرمانشاه, بازار
مسجد حاج شهباز خان: كرمانشاه, سكوي حشمت السلطنه
كليساي ارامنه: كرمانشاه, خيابان شريعتي
مسجدجامع(مسجد چهلستون): كرمانشاه, خيابان سپه, جلوخان
طاق گرا يا پاتاق: جادهٔ كرمانشاه-سرپل ذهاب, روستاي پاتاق
محل دفينهٔ سراب نيلوفر: كرمانشاه, سراب نيلوفر
شكارگاه خسرو پرويز: كرمانشاه, بلوار تاق بستان
معبد آناهيتا: كنگاور, خيابان اصلي

آثار پيش از تاريخ
گاكيه
غار دو اشكف
غارهاي بيستون
غار قبه
غار كل داوود
غار ورواسي
پناهگاه وركيني
غار كوليان
غار وزمه
پناهگاه يوان
آوي خر
تپه گنج دره
تپه سراب
تپه آسياب
تپه چيا جاني
تپه تووه خشكه
تپه ورگر
تپه چغا گاوانه
تپه موسايي

مساجد تاريخي
مسجد عمادالدوله
مسجد حاج شهباز خان
مسجد آيت‌الله بروجردي
مسجد چهلستون(جامع)
مسجد شافعي‌ها
مسجد دولتشاه
مسجد شاهزاده
مسجد آ شيخ هادي جليلي

جنگل بوزه يا بوزين

اين جنگل بر دامنه هاي كوههاي كويله و ماكوان قرار دارد و از وسعت و تراكم زيادي برخوردار است گر چه از نظر اسم گذاري محلي جنگل بوزه فقط به بخشي كوچكي از جنگلهاي دامنه ماكون و كويله اطلاق مي شود و گر چه اين جنگل در هر محلي نام مخصوص به خود دارد اما براي سهولت و به علت قرار گرفتن همه اين جنگلها در يك مسير (جاده باينگان تا تا نزديكي هاي مرز ايران و عراق در روستايدروله )و نيز شباهت تنوع درختان در اينجا مجموع اين جنگلها را به همان نام جنگل بوزه يا بوزين ميناميم اين جنگل زيستگاه كوچكترين گوزن جهان مو سوم به شاكو يا به اصطلاح محلي فيله گيجه مي باشد و فعلا در جرگه جنگلهاي حفاظت شده قرار گرفته است.

فصل اول:

بررسي جغرافيايي و منابع طبيعي شهرستان جوانرود

1)    موقعيت جغرافيايي

شهرستان جوانرود در شمال غربي استان كرمانشاه واقع شده است كه از شمال و شرق به شهرستان روانسر، از حنوب به شهرستان دالاهو و از غرب با شهرستان ثلاث بابا جاني و كشور عراق هم مرز است. شهرستان جوانرود در عرض جغرافيايي 34درجه و طول جغرافيايي 46 درجه قرارداشته و ارتفاع آن از سطح دريا 1280 متر است مي باشد. همچنين مساحت شهرستان 772 كيلومتر مربع مي باشد.

2)   تعداد روستاها و بخشهاي شهرستان براساس سرشماري سال 1385 :

3)  آب و هوا:

آب وهواي منطقه جوانرود معتدل كوهستاني مي باشد، وزش جريانهاي مرطوب غربي و نزولات جوي مناسب و وجود ارتفاعات و كوههاي بلند سرتاسر منطقه را پوشانيده است. هوا درتابستان معتدل و در زمستان سرد است، سرماي هوا معمولاٌ از آذرماه شروع شده و تا پايان اسفند ماه ادامه دارد ريزشهاي جوي در منطقه جوانرود فراوان و در مناطق مرتفع بصورت برف مي باشد و هرچه از كوهستان به طرف دشت مي رويم از اعتدال هوا كاسته مي شود به طوري كه مناطق غربي و جنوب شرقي جوانرود به طور محسوس گرمتراز ديگر نواحي مي باشند. در شهرستان جوانرود سه باد مهم ديده مي شود: بادهاي غربي، بادشمال و باد زلان.

4)  پوشش جنگلي وگياهي و وضعيت اراضي منطقه:

به علت نزول باران كافي در منطقه جوانرود پوشش گياهي خودرو بسيار فراوان مي باشد كه مهمترين آنها جنگلها، مراتع و پوشش گياهي گسترده كوهستاني و كوهپايه اي مي باشد. جنگلها و بيشه هاي منطقه جوانرود شامل درختان بلوط، مازوج، ونوشك، زالزالك وحشي، امرود(گلاب كوهي)، بادام كوهي، آلبالوي كوهي، گون، انجيركوهي و درخت بيد مي باشد. درنواحي كوهستاني و هموار منطقه انواع گياهان خوراكي و دارويي مي رويد كه به زبان كردي مي توان به : توله كه، وله ره، پرنه، خوژه، كاشمه، كلاقن، پبتز وحشي، شنگ، قازياخه، ريواس، سوره بنه، پيچك و از گياهان خوشبو ودارويي مي توان به: وره كرمه ر، به رزه لنگ، شه وبو و چنور اشاره كرد.

وضعيت اراضي منطقه جوانرود براساس آمارگيري سال 1385(هكتار):

5)   رودها:

شهرستان جوانرود داراي رودخانه هاي فصلي و دائمي زيادي بوده كه مهمترين آنها آب سفيدبرگ و رود ليله مي باشد. كليه رودخانه هاي شهرستان جزء حوزه آبريز خارجي محسوب شده چرا همه آنها نهايتاٌ از كشور خارج و به رودخانه دجله مي ريزند.

الف)آب سفيد برگ:

اين رودخانه از كوههاي جنوب شرقي پاوه سرچشمه مي گيرد يكي از شاخه هاي آن آب خلفيه از رودخانه هاي جاري در شهرستان پاوه است كه در روستاي نوخاص در دهستان منصورآقايي با ريزابه هاي شرقي مخلوط شده و به نام سفيد برگ به دهستان شروينه شهرستان جوانرود وارد مي شود اين رودخانه از دره شمالي كوه گرده برگير عبور كرده بطرف غرب روان شده و در دهستان شروينه از كنار روستاي سفيدبرگ مي گذرد و نهايتاٌ در شمال غربي روستاي سرخه بان پايين به رودخانه ليله مي ريزد.

ب) رود ليله:

رود ليله از دامنه شمالي كوه بند گاز در دهستان دولت آباد سرچشمه گرفته و روبه شمال از كنار روستاهاي پشت تنگ شاينگان، ده رش و سياران از روستاهاي دهستانهاي دولت آباد و بازان گذشته وارد دهستان شروينه شده پس از سيراب ساختن روستاهاي ده توت و شروينه سرانجام در شمال باختري روستاهاي سرخه بان سفلي با آب سفيدبرگ در مي آيد سپس بطرف شمال غربي روان شده وارد دهستان كلاش مي گردد.

6)   كوهها:

شهرستان جوانرود در ناحيه اي كوهستاني واقع شده و داراي كوهها و ارتفاعات متعددي مي باشد.  كوههاي سرملكشاه، كشه كوه و ماموكران در اين شهرستان و در دهستانهاي شروينه و بازان وجود دارد. كوه سرملكشاه در دهستان شروينه در جنوب روستاي هانولان با ارتفاع 2397 متر از سطح دريا كه رود ليله از دامنه شمالي آن مي گذرد قرار دارد. اين كوه از جنوب به كوه سياه با ارتفاع 2540 متر متصل مي شود. كشه كوه كه از شرق به كوه سياه متصل مي شود داراي ارتفاع 2540 متر از سطح دريا بوده و به عنوان يكي از سرچشمه هاي رود ليله به شمار مي رود. كوه ماموكران نيز كه در شمال به كوه سياه متصل مي گردد در دهستان بازان در غرب روستاي سراب برده زنجير واقع شده و ارتفاع آن به 2050 متر از سطح دريا مي رسد. از ديگركوههاي اين منطقه كوه كانيكن در شمال اين مجموعه در دهستان بازان در 16 كيلومتري جنوب غربي جوانرود و غرب سياران نهراب به ارتفاع 2086 متر از سطح دريا واقع شده كه از جنوب به كوه كان دزدان در اين دهستان و در 17 كيلومتري جنوب غربي جوانرود و غرب روستاي نهراب با ارتفاع 2010 متر از سطح دريا قرار داشته كه از جنوب شرقي به كوه بندگاز مي پيوندد.

7)  راههاي ارتباطي:

شهرستان جوانرود از سمت شرق از طريق يك راه آسفالته با كانون شهري كرمانشاه با فاصله 87 كيلومتر و از سمت غرب نيز به شرستان ثلاث باباجاني در ارتباط است. لازم به ذكر است فاصله هوايي كانون شهري جوانرود تا تهران 456 كيلومتر است. درجدول ذيل فاصله اين شهرستان با شهرستانهاي استان درج گرديده است.

اسلام آباد

8)  اماكن تاريخي:

الف) قلعه چنگيزخان: قلعه اي است در شمال شهر و مشرف بر هلانيه كه از روزگاران استيلاي مغول بازمانده ومركز فرماندهي سپاهيان مغول در اين منطقه بوده است.

ب) قلعه آلاني ونقاره خان: روبروي تپه چنگيزخان و در قسمت شرقي پارك هلانيه قراردارد.

ج) برج جوانرود: به آن قلعه ي كهن نيز گفته مي شود و هم اكنون مسجد جامع جديد جوانرود روي آن ساخته شده است.

د) قلعه دوان: به آن باني توان نيز مي گويند كه در سه كيلومتري جوانرود در مسير جاده جوانرود-روانسر در پشت روستاي صفي آباد قراردارد. بنا به روايتي اين قلعه در وقت خود داراي 60 دكان و كوچه وبازار بوده است.

خ) تپه صفي الدين خان: در روستاي صفي آباد در 2 كيلومتري شهر در جاده جوانرود – روانسر واقع است.

9) اماكن ديدني وتفريحي:

الف) غاركاوات: اين غار در 15 كيلومتري جوانرود واقع شده واولين غارآبي آسيا است كه تفريحگاه سران جوانرود بوده و هم اكنون نيز در جذب توريست و گردشگران خارجي و داخلي نقش بسزايي دارد. بخشي از آب شرب جوانرود نيز از آنجا تأمين مي شود.

ب) زيبا پارك هلانيه: در شمال شهر جوانرود واقع شده است.

ج) سفيدبرگ: در شمال غربي و در 15 كيلومتري جوانرود واقع شده است در اين محل استخر پرورش ماهي قزل آلا احداث شده كه در جذب مهمانان به اين شهرستان موثر مي باشد.

د) سراب سرود: در مسير جاده جوانرود-روانسر در 8 كيلومتري شهر جوانرود قراردارد داراي رودي پر آب و گواراست و مل تفريح مردم جوانرود و مهمانان مي باشد، در اين مسير درختان انبوهي وجود دارد كه محلي زيبا جهت استراحت مهمانان مي باشد.

خ) سراب بالاخاني ومسير شروينه: اين مسير نيز محل تفرجگاه ساكنان جوانرود مي باشد كه داراي باغات فراواني است، عده اي از مردم جوانرود اوقات فراغت خود را در اين مسير مي گذرانند. سراب بالاخاني نيز در قسمت غربي شروينه قرارگرفته كه محلي جذاب و ديدني مي باشد.  

فصل دوم:

ويژگيهاي انساني، بررسي تاريخي ومشاهير شهرستان جوانرود

1)    جمعيت:

الف) جمعيت شهرستان جوانرود براساس سرشماري عمومي نفوس و مسكن درسال 1385:

ب) جمعيت شهرستان به تفكيك شهري و روستايي:

 2)   پوشش مردم جوانرود:

مردم جوانرود لباسهاي سنتي پيشينيان خود را حفظ كرده و هنوز آنها را مي پوشند. پوشش مردان اين منطقه چوخه و رانك مي باشد كه معمولاٌ پشمي و نخي است و روي آن شال مي بندند. در اين منطقه از كلاش هورامي در فصول گرم استفاده مي كنند. اكثر مردان جوانرود كلاه نخي بر سرنهاده و دستمال ابريشمي دور آن مي بندند كه به آن (كلاودزمال) مي گويند. زنان جوانرود در پوشيدن لباس رنگارنگ و زيبا زبانزد مي باشند. آنها روي پيراهن بلندشان سخمه اي پوشيده و روي آن نيز كوا و سلته به تن مي كنند. زنان اين منطقه اغلب (فس و لچك) به سر مي كنند و به وسيله يك رشته مهره هاي طلايي كه به آن (زيرچناكه ) مي گويند كلاه را نگه مي دارند. براي زيبايي بيشتر دور سرهم چتفه و گولنگ مي بندند كه از نوار پهني با منگوله هاي بزرگ و كوچك تشكيل شده و حجاب كامل آنها را تشكيل مي دهند.

3) اقتصاد جوانرود:

درآمد مردم شهرستان عمدتاٌ از راه كشاورزي و دامداري به دست مي آيد. مردم شهرستان جوانرود به دليل درصد بالاي بيكاري از وضعيت اقتصادي خوبي برخوردار نبودند كه با پيگيري مسئولين وقت در سال 1375 مرز شيخ صله در ثلاث باباجاني باباجاني فعال شد كه تأثير به سزايي در رونق اقتصادي مردم شهرستان گذاشت تا جايي كه در جوانرود بازاري موسوم به بازارچه در سيل بند جنوبي شكل گرفت كه بيكاري زيادي را مشغول به فعاليت نمود. اين بازارچه تقريباٌ تمامي بازارهاي سطح استان را تحت تأثير قرارداد و هرساله پذيراي مهمانان زيادي از تمام نقاط كشور است.

3)  جوانرود وعلت نامگذاري آن:

شهر جوانرود به هفت قلعه و قلعه جوانرود مشهور است و داراي چند محله معروف به اسامي : هلانيه ، زمين شهري ، گرگه چال ، عه مه له ، باباجاني ، سنجابي و قرگه كه مقر حاكم نشينان محل بوده است ، در كتاب كردستان ، نوشته شيخ محمد مردوخ آمده است كه قلعه هاي شهر را امان الله خان والي كردستان در سال 1224 هـ . ق بنا نهاده است ، اصل قلعه در جاي مرتفعي واقع شده بود كه تقريباً 20 متر و نيم از سطح آبادي بوده است .

در اين قلعه ها امارات عاليه بنا شده بود . آبي را از كوهستان مشرف به آنجا ، بداخل قلعه آورده بودند و استخر هاي بزرگي ساخته بودند كه از اين استخرها ، آب به ميان قلعه برده و حوض هاي متعددي دردرون قلعه ساخته شده بود  كه پر از آب مي شد و در اطراف قلعه ، باغهايي كه داراي درختان زيادي بوده وجود داشته است .

قلعه مذكور از بي مبالاتي حكام آن روز رو به نابودي نهاده است . متاسفانه بقيه   قلعه ها در اثر جنگ ها يي كه در شهر اتفاق افتاده از بين رفته است و بيشترين خسارات در زمان جنگ گريش خان در سال 1342 هـ . ق بر قلعه ها وارد شده است .

علت نامگذاري اين ديار به معاني گوناگون شرح داده شده است . كه اولاً شهر را قلعه جوان + رو مي خوانند و به اين معني كه قلعه هايي در اطراف شهر ساخته بودند و تعداد آن ها هفت تا قلعه بوده كه به هفت قلعه مشهور بوده است . قلعه اول كه به قلعه كهن مشهور بوده و هم اكنون نيز به عنوان برج در ميان جوانرودي ها معروف است دومين برج به برج تازه معروف بوده است . سوم قلعه كه بر روي تپه نقار خان ساخته بودند . چهارم قلعه هم كه در شهر جوانرود شروع به احداث آن كرده بودند نيمه كاره رها كرده و آن را به اتمام نرسانيده بودند پنجم قلعه در شهر پاوه بوده است . ششم قلعه را بر روي قلعه هاي تركه ساخته بودند ولي هفتم قلعه كسي به ياد ندارد و بعضي هم مي گويند در اطراف مزران يا زمكان ساخته اند .دوم اينكه جوانرود از كلمه جوان+ رو تشكيل شده است كه جوان به معني جواني و جوانان و رو به معني گريان و زاري . چون در آن جوانرود بيشتر در مركز جنگ قرار داشته و جوانان زيادي را از دست مي داده به اين اسم خوانده شده است .

4)  گوشه اي از سابقه تاريخي جوانرود:

سابقه تاريخي اين شهر به سال ها قبل بر مي گردد و حتي در زمان خليفه دوم حضرت عمر بن خطاب (رض)در تاريخ از جوانرود و پاوه اسم برده شده است . در صورتي كه شهرستان فعلي پاوه يكي از روستا هاي تحت نفوذ حاكمان جوانرود بوده است در بيشتر كتاب هاي تاريخ آمده كه در سال 81 هجري سپاه عرب در زمان حضرت عمر بن خطاب به سر پرستي امام حسن و عبد اله بن عمر و ابي عبيده انصاري و چند نفر ديگر از سرداران اسلام عازم ايران مي شوند . امام حسن و خذيفه يماني و قثم بن عباس بن عبدالمطلب بالشكري مركب از چند هزار سوارپياده به همدان و كرمانشاه مي روند و نيز عبداله بن عمر هم از جوانرود گذشته و به پاوه و اورامان رهسپار مي شود و تا لب سيروان پيش مي رود .. در سال 1303هـ .ش گريش خان ارمني در يكي دو نبرد با سواران سردار رشيد فاتح گرديد و روانسر را پشت سر گذاشت و با اردوي دولتي در جوانرود مستقر گرديد . اين استقرار آغازين نيروي نظامي رژيم در منطقه بود كه به تدريج ساير مراكز چون پاوه- نوسود و دولت آباد را در بر گرفت.گريش خان بدون توجه به تعصب ديني مردم جوانرود ، به تصور اينكه با تحميل قدرت نظامي مي تواند كار ها را از پيش ببرد در منطقه به شكار خوك و استعمال مشروبات الكلي مي پرداخت و بتدريج ارتكاب عمل حرام را از شكارگاه به پادگان جوانرود كشانيد و اين بر اهالي و سران بسيار سنگين آمد.

بالاخره در اسفند 1346هـ .ق تفنگ چيان جوانرود پادگان قلعه جوانرود را محاصره كردند ، درگيري آغاز شد و گريش و نظاميان تحت امر او پنج روز مقاومت كردند و در روز ششم گريش خان به سبب فشار مهاجمين با لباس مبدل از پادگان گريخت و نظاميان با بر افراشتن پرچم سفيد تسليم شدند. لازم به ذكر است در آغاز جنگ اورامي ها به ياري تفنگچيان جوانرودي مي آمدند .

در سال 1327 نيرو هاي نظامي به جوانرود حمله كردند . اين اولين رويارويي مستقيم عشاير جوانرود ، با قواي نظامي بود كه به جنگ جوارود معروف است . عدم اجراي دستور خلع سلاح از سوي جوانرودي ها و استمالت فرماندهان را دلالت بر ناتواني دولت مركزي مي دانستند و از سوي ديگر فشار حكومت نظامي در تحويل اسلحه بدون تامين امنيت منطقه يا ايجاد يا ايجاد تسهيلات رفاهي براي اهالي ،كمبود آذوقه و نداشتن زراعت مناسب ، موجب عكس العمل مردم جوانرود و بي اعتنايي به مساله خلع سلاح گرديد مامورين دولتي از اختلاف و كينه عشاير قلخاني نسبت به جوانرودي ها استفاده و افراد مسلح طوايف سنجابي ، الهيار خاني ،گوران و ولدبيگي را با ستون هاي عملياتي نظامي بسيج كرده و براي سركوبي عشاير جوانرود در اواخر ماه تير 1327 هـ .ش مطابق اواسط رمضان 1367ق از مسير سنجابي و دولت آباد اعزام نمودند .

نيروي دولتي و عشاير ، بر تپه هاي مرتفع پشت روستا هاي كلي و تركپان ، جوانرود را هدف توپ و خمپاره قرار دادند و هواپيما هاي نظامي به حمايت از نيرو هاي اعزامي وارد عمل شدند و روستاهاي جوانرود را بمباران كردند . تفنگچيان جوانرود مقابله كردند. نادر بيگ رستمي برادر محمد بيگ وكيل عبد الرحمن بيگ ايناخي و محمد شمشيري در روز چهارده رمضان 1327ش كشته شدند.

يكي از محله هاي مشهور شهر جوانرود هلانيه است . هلانيه جايي است در جوانرود كه پادشاه روم هنگام جنگ و لشكر كشي به ايران اين مكان را به تصرف خود در آورده است و در آن مسكن گزيده است . لفظ هلانيه از اسم مادر پادشاه روم بوده است كه اين اسم تا اين موقع دستخوش تغيير نشده است

شهرستان هرسين با آثار متعدد  باستاني ؛ آب و هواي مفرح و دلكش و مردماني مهمان نواز  بر بلندي تاريخ برفراز و نشيب اين مرز و بوم جلوه نمايي مي كند و چون صدفي در قلب استان كرمانشاه مي درخشد در مورد تاريخچه هرسين مي توان گفت يكي از قديمي ترين نقاط ايران به شمارمي رود آثار به جا مانده از حفاريهاي بعمل آمده حكايت از سكونت قوم كاسي در هزاره دوم قبل از ميلاد دراين منطقه دارد بزرگان در خصوص نامگذاري هرسين گفته اند نام قديم هرسين شاپور خواست به معناي خواسته شا پور كه يكي از پادشاهان ساساني بوده است نقل قول ديگري حاكيست به جهت سه قلعه مستحكم به اسامي قلعه سرماج ؛ قلعه دهنو ؛ و قلعه واقع در مركز شهر هرسين درقديم به آن ( هر سه اين ) گفته اند بعد ها در تلفظ عاميانه به هرسين مبدل شده است .

مشخصات جغرافيايي شهرستان :

شهرستان هرسين با وسعت 1200 كيلومتر مربع متشكل از دو بخش مركزي و بيستون و چهار دهستان با اسامي حومه ؛ چشمه كبود ؛ شيرز و چمچمال و دو نقطه شهري ( هرسين و بيستون ) 154 روستا در جنوب شرقي استان كرمانشاه واقع شده  است كه از سمت شمال به صحنه و دينور و از شرق به نهاوند و استان لرستان و از جنوب به شهرستان نور آباد و از غرب به كرمانشاه منتهي مي گردد . فاصله مركز شهرستان تا كرمانشاه 45 كيلومتر مي باشد و فاصله دورترين روستا تا مركز شهرستان 60 كيلومتر است اين شهرستان داراي طول جغرافيايي 47 درجه و 35 دقيقه و عرض جغرافيايي 34 درجه و 16 دقيقه نسب به نصف النهار گرينويچ بوده و ارتفاع از سطح دريا 1665 متر متوسط نزولات سالانه 467 ميليمتر مي باشد .

مراكز ديدني ؛ آثار باستاني و صنايع دستي :

از صنايع دستي مهم شهرستان هرسين گليم آن مي باشد كه شهرت جهاني به خود پيدا كرده است ؛ سراب هرسين ؛ پارك توحيد و ساعت آبي واقع در پارك مركز شهر ؛ پارك بسيج ؛ پارك جنگلي امام علي (ع) هرسين ؛ پارك جنگلي بيستون ؛ قلعه هرسين ؛ طاق سنگي ؛ پلكان سنگي ؛قلعه سرماج ؛ تخت شيرين ؛ گور دخمه هاي اسحاقوند و شمس آباد ؛ تپه گنج دره ؛ و محوطه تاريخي بيستون مي توان نام برد .
اماكن متبركه :
.امام زاده باقر (ع) در شهر بيستون و امام زاده مهدي (ع) در شهر هرسين ميتوان نام برد .

زبان و مذهب :
مردم اين ديار متدين به دين مبين اسلام و پيرو مذهب شيعه اثني عشري بوده و به لهجه كردي و لكي آميخته اي از لهجه هاي كردي و لري است تكلم مي كنند .
اين شهرستان به جهت حضور روحانيت معزز و بزرگاني چون حضرت آيت الله شيخ محمد حسن حجتي (ره) مجتهد و صاحب رساله . آيت الله شيخ فرج الله كاظمي موموندي (ره) . آيت الله سيد محمد نجفي اصفهاني (ره) و علماي بزرگوار ديگر به دارالمومنين اشتهار يافته  است .
شايان ذكر است اين شهرستان داراي 220 شهيد گرانقدر ؛ 247 جانباز ؛ 35 آزاده و حدود 3000 رزمنده 8 سال دفاع مقدس مي باشد .

شهرستان سرپل ذهاب با مساحتي بالغ بر 1271 كيلو متر در 45 درجه و 52 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 24 درجه عرض جغرافيايي در غرب كشور جمهوري اسلامي ايران و منتهي اليه شيب ارتفاعات زاگرس بر سر راه بين المللي تهران – بغداد موسوم به جاده كربلا با قدمتي بالغ بر 2800 سال قبل ازميلاد حضرت مسيح (ع) با فاصله 665 كيلومتري از تهران واقع گرديده است و از شهرستانهاي مرزي و باستاني و زر خيز استان كرمانشاه مي باشد. قدمت آن بر اساس مطالعه آثار باستاني و كتيبه هاي آن از قبيل كتيبه و سنگ نوشته آنوباني ني پادشاه لولوبي ها كه در ضلع شمال شرقي كه بر سينه رشته كوه هميشه استوار زاگرس حك شده كه يكي از قديمي ترين و به عبارتي اولين هنر معماري روسنگ آسيا بشمار مي رود و نيزدكان داوود، طاق گرا و دهها اثر باستاني و تاريخي ديگر قابل دستيابي و استخراج است.
اين  شهرستان از شمال به شهرستان جوانرود، از غرب به شهرستان قصرشيرين و كشور عراق، از شرق به شهرستان اسلام آباد و از جنوب به شهرستان گيلان غرب محدود شده است. ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دريا 550 متر بوده و در يك تغيير ناگهاني ارتفاع نسبت به شرق شهرستان در فاصله بطول كمتر از 10 كيلو متر پس از طي گردنه پاطاق به بيش از1000 متر ميرسد كه اين خود باعث ايجاد  طبيعتي بسيار جذاب، دلپذير و كاملاً متفاوت با اقليم سر زمينهاي قرار گرفته بر روي ارتفاعات مذكور  شده است. علاوه بر آن، اين امر باعث ايجاد جريانهاي آب سطحي و تغذيه سفره هاي زيرزميني دشتهاي حاصلخيز اين شهرستان گرديده كه نعمتي بس عظيم و حياتي است و در كمتر مكاني از عالم هستي شاهد آن مي باشيم. اين شهرستان در جلگه اي نسبتاً وسيع كه اطراف آن را ارتفاعات و تپه ماهور هايي احاطه كرده قرار گرفته است كه باعث ايجاد دشتهاي مستعد و  حاصلخيز دشت ذهاب، قلعه شاهين، ديره، ريخك و... شده كه به نوبه خود به لحاظ دارا بودن رودخانه ها، سرابها و چشمه سارهاي متعدد و فراواني از جمله رودخانه الوند، دله شير، هواسان، جگيران، كلم كبود و سراب ماراو، گلو دره، پيران، سرابگرم، قره بلاغ، قلعه شاهين، ماميشان و ... منحصر به فرد مي باشد .

اين شهرستان به لحاظ پيشينه تمدن تاريخي و باستاني داراي آثار متعددي حدوداً سي و دو اثر بوده كه ميتوان از آثار دوره اسلامي بقعه مباركه احمد ابن اسحاق از محدثين و صحابه ائمه و وكيل خاص امام حسن عسگري (ع) و ملاقات كننده امام زمان (عج) و سفير خاص آن امام همام (ع) در قم بوده كه مدفن ايشان از گذشته هاي دور دراين شهرستان همواره ملجاء و مورد توجه ارادتمندان بوده و همچنين آثار نقش برجسته دوران حكومت ماد ، دكان داوود ، طاق گرا ، آثار برجسته و نقوش مربوط به دوران هخامنشي، ساساني، اشكاني اشاره نمود كه اين خود حكايتي بر قدمت اين شهر در گذشته ها و اعصار دارد. اين شهرستان به لحاظ پيشينه فر هنگي ريشه دار داراي خرده فرهنگهاي متنوع، ايلات و طوايف متعددي با گرايش به اعتقادات و باورهاي مذهبي گوناگون (شيعه، سني، اهل حق) است كه ساليان سال در كمال يكرنگي و وحدت گذران زندگي نموده به طوري كه در طول هشت سال دفاع مقدس در جهت حفظ و حراست كيان مقدس ايران اسلامي از هيچ كوششي فرو گذار ننموده و در راه پاسداري از حدود و ثغور مملكت خويش تعداد 803 نفر شهيد و 163 نفر آزاده و 840 نفر جانباز تقديم اين انقلاب نموده است.
از جمله آثار ديگر اين شهرستان مي توان به موارد زير اشاره نمود:

 نقش آنوباني ني – نقش برجسته كتيبه دار – قربانگاه – آتشدان – پله ها و صفه – دكان داوود – مرد مادي در حال نيايش – برد عاشقان – كتيبه اشكاني – سنگ نبشته مردوك آپال ايدين – زيچ منيژه در ابتداي دشت قلعه شاهين – قلعه منيژه – حوض منيژه - قلعه شاهين – زيجگه سراب – نقاره كوب – برج هزارگريه – برج كل گاراه – قلعه مريم – تپه سراب ذهاب – آتشگاه سراب ذهاب – نهر والاش – برج والاش – آتشكده كويك – آتشدان برد عاشقان – دروازه جبال - قلعه سرخ ديزه – تاق گرا – قصر پاتاق – گور حمزه قاري – قريه مله ديز نقش پادشان لولوبي 
 اين شهرداراي يك مسافرخانه ميباشد و در صورتي كه قصد اقامت بيش از يك روز را داريد اين نكته را مد نظر داشته باشيد. مكان هاي زيادي براي چادر زدن وجود دارد. پارك جنگلي شهر و پارك داخل شهر مكان هاي مناسب و البته كاملا امني هستند كه با خيال راحت مي توانيد در آن اقامت كنيد. 

سنگ نوشته آنوباني ني

 سنگ برجسته آنوباني ني؛ سرپل ذهاب

در آخرين بازديد تيم آنوبانيني كه در تاريخ 5 اسفندماه 1385 صورت گرفت؛ علاوه بر دو نقش شناخته شده، دو نقش برجسته ديگر توسط اهالي محل نشان داده شد كه حكايت از غناي تاريخي منطقه و در عين حال ناشناخته بودن آن دارد. يكي از آثار بر روي كوه سمت راست و در ضلع شمالي كوه، در زير غاري كوچك واقع شده و اثر ديگر بر روي كوه سمت چپ و در ضلع جنوبي آن حك شده است. البته اين دو نقش برجسته نيز به سرنوشت هم نوعان خود دچار شده اند و فرسايش هاي طبيعي و غير طبيعي باعث گرديده ديدن آنها به سختي امكان پذير باشد. به هر حال در ادامه، محور صحبت بر روي نقش شناخته شده و معروف آنوباني ني خواهد بود .
با توجه به شباهت بسيار بين نقش برجسته آنوباني ني و كتيبه بيستون، مي‌توان مقدمات آن را براي ثبت در فهرست آثار جهاني به عنوان الحاقيه بيستون آماده كرد. اين نقش برجسته يكي ازقديمي‌ترين نقش برجسته‌هاي كشور است كه   ‌حداقل دو هزار سال از كتيبه داريوش قديمي‌تر است. اين اثر در ارتفاع نسبتا زيادي از سطح زمين (حدودا 16 متر) و در منطقه اي دور از دسترس قرار دارد. همين عامل احتمالا مهمترين دليل براي سالم ماندن آن در طول هزاران سال مي باشد. جنگ تحميلي در سالهاي اخير شايد بيشترين آسيب را در طول تاريخ به اين اثر زده باشد. 30 درصد اين اثر بر اثر تركش‌هاي جنگ تحميلي عراق عليه ايران آسيب ديده است .

موقعيت سنگ برجسته آنوباني ني و سنگ برجسته اشكاني؛ سرپل ذهاب

اين نقش برجسته تصويري از آنوباني‌ني‌، الهه ني‌ني و 9 اسير است. سطحي كه نقش بر آن حجاري شده به دو قسمت تقسيم شده در قسمت بالا و سمت چپ آنوباني‌ني كه پاي چپ خود را روي سينه اسيري نهاده ، قرار دارد. او در دست چپ كه روي سينه نهاده كمان و نيزه‌اي و در دست راست تبري دارد. نيم‌تنه شاه برهنه است و دامني از كمر تا زانو او را مي‌پوشاند. كمربندي با تزئين ويژه اين دامن را نگه ‌مي‌دارد. آنوباني‌ني كفش‌هاي بندي به پا دارد. در زير پاي چپ او اسيري قرار دارد كه يك حلقه بيني و دست راست او را به هم گره زده است. شست چپ پاي الهه ني‌ني از ميان اين حلقه رد شده‌است. الهه با پيراهني مطبق (طبقه‌طبقه) كه شانه راست او را نمي‌پوشاند در مقابل پادشاه ايستاده‌ و با دست راست حلقه‌اي را رو به شاه گرفته است. در دست چپ نيز نيزه‌اي فلزي دارد . اين نيزه از بيني دو اسير پشت سر او گذشته است. تمامي اسيران نقش آنانوباني‌ني برهنه هستند و تنها يكي از آن‌ها كلاه بر سر دارد. آرايش موي اين اسير با بقيه اسيران متفاوت است .

تصويري بازسازي شده از سنگ برجسته آنوباني ني؛ سرپل ذهاب

در زير پاي الهه و دو اسير پشت سر وي كتيبه اي به زبان اكدي بدين مضمون نوشته شده است :

“آنوباني ني پادشاه لولو بوم تصوير خويش و تصوير ني ني را بر كوه بادير نقش كرد . آن كس كه اين لوح را محو كند به نفرين و لعنت آنو، آنونوم، بل، بليت، رامان، ايشتار، سين و شمش گرفتار باد و نسل او بر باد رواد ”.

به دليل شباهت زياد، بسياري اعتقاد دارند كه داريوش كتيبه بيستون را با الهام از آنوباني‌ني بر دل كوه بيستون حك كرد. هر دو نقش در يك شاهراه ارتباطي باستاني قرار دارند. اين شاهراه پس از گذر از بيستون، طاق‌گرا را پشت سر مي‌گذارد، از سرپل‌ذهاب محل نقش آنوباني‌ني مي‌گذرد و به بين‌النهرين مي‌پيوندد. همچنين در هر دو نقش پادشاهان فاتح تجسم شده‌اند و هر دو تير و كمان دارند. تعداد اسيران در هر دو نقش 9 نفر هستند. البته بعد‌ها آخرين پادشاه سكاها تصوير خود را روي كتيبه بيستون نقش مي‌كند .
 در هر دو نقش قد اسيران از قد پادشاهان كوتاهتر است. هر دو پادشاه پا روي سينه يكي از اسيران گذاشته‌اند. در هر دو نقش دست اسيران از پشت بسته شده و قدرت پادشاهان به توجه و توفيق خدايان بستگي دارد. در هر دو نقش الهه‌ها نقش نماينده خدا را دارند كه حلقه قدرت را به پادشاهان مي‌دهند .
البته تفاوت هايي مابين اين دو اثر نيز وجود دارد. برخلاف كتيبه بيستون، در نقش آنوباني‌ني از ملازمان خبري نيست. همچنين در كتيبه بيستون اسرا در يك صف قرار دارند اما در نقش برجسته پادشاه لولوبي‌ اسرا در دو صف نقش شده‌اند. در آنوباني‌ني همه اسرا برهنه‌اند اما در كتيبه بيستون همه لباس به تن دارند. در نقش آنوباني ني، ايشتار اسرا و دشمنان پادشاه را خود به دست پادشاه مي‌دهد اما در بيستون فروهر هيچ نقشي ندارد و تنها در بالاي نقش حك شده است .
علاوه بر نقش ذكر شده، در سمت چپ رودخانه بر روي كوه ديگري در فاصله حدود 100 متري نقش ديگري وجود دارد كه البته به دليل شرايط نامساعد جوي برجستگي آن تا حد زيادي از بين رفته و در شرايط نوري خاص و با دقت فراوان مي توان آنرا ديد. اين نقش نيز در ارتفاع و در نقطه اي صعب العبور قرار دارد. در اين نقش، تصوير دو نفر ديده مي شود. نفر سمت چپ مردي را با مشخصات آنوباني ني به حالت ايستاده و به صورت نيم رخ نشان مي دهد. وي كلاه نمدي بر سر، لباس كوتاه مطبقي بر تن، سلاحي در دست راست و كماني در دست چپ دارد و پاي چپ خود را بر روي سينه اسيري نهاده است. در مقابل او نيز رب النوعي به حالت ايستاده حجاري شده است. اين الهه نيز كلاه بزرگي بر سر و پيراهني تا مچ پا بر تن دارد. وي در حال اهداء حلقه سلطنتي به شخصيت مقابل خود است. در حدفاصل اين دو شخصيت، دايره اي نقش شده كه در داخل آن ستاره اي چهار پر ديده مي شود .

در پايين نقش برجسته آنوباني ني، نقش برجسته يكي از حاكمان اشكاني سوار بر اسب ديده مي شود. شاه اشكاني با بدني نيم رخ و صورتي تمام رخ حجاري شده است. وي كلاهي شرابه دار بر سر دارد و گوشه هاي بلند آن بر روي شانه هايش افتاده است. پيِراهن او كوتاه - تا بالاي ران – و شلوارش گشاد است. سوار با دست راست افسار اسب را گرفته است. در جلوي او مردي از بزرگان به حالت ايستاده، در حال اهداي گل به شاه، حجاري شده است. در گوشه چپ اين نقش، كتيبه اي به خط پهلوي به اين مضمون نوشته شده است : “اين پيكر گودرزشاه بزرگ پسر گيو ”.

نقش برجسته دوره اشكاني؛ سرپل ذهاب
براي ديدن اين نقوش بايد كمي تلاش كنيد . از ميان شهر بايد بگذريد و از خيابانهاي تو در تو و بدون اسم سراغ ميان كل و يا در اصطلاح محلي ناو كل را بگيريد. البته تنگه بين اين دو كوه از همه جاي شهر كوچك سرپل ذهاب ديده مي شود. رودخانه اي شهر نيز مي تواند راهنماي خوبي باشد. برخلاف جهت رودخانه حركت كنيد تا به ميان تنگه برسيد. پياده طي كردن اين مسير هم خالي از لطف نيست. شهر كوچك است و از مركز شهر كه به اسم چهار راه احمد بن اسحاق يا چهار راه مير احمد شناخته مي شود تا كنار نقوش كمتر از يك ربع ساعت طول مي كشد. براي ديدن نقوش سمت چپ، قسمت انتهايي كوه سمت چپ را دور زده و سعي كنيد از همان پايين و روي جاده نقش را بيابيد. دو نقش در دو طرف كوه و تقريبا به صورت قرينه نسبت به هم قرار گرفته اند .

موقعيت سنگ نوشته آنوبانيني؛ سرپل ذهاب

براي ديدن نقوش سمت راست بايد كمي بيشتر تلاش كنيد. دو نقش (آنوباني ني شناخته شده و نقش پادشاه اشكاني) در داخل حياط يك دبيرستان دخترانه قرار دارد و احتمالا در ساعاتي كه دبيرستان تعطيل است بايد براي ديدن آن برويد و البته در اين زمان هم بايد از باباي مدرسه كلي خواهش و تمنا كنيد كه شما را راه بدهد. البته در آخرين بازديد تيم آنوبانيني؛ ظاهرا اقداماتي براي مجزا كردن نقوش از مدرسه در حال انجام بود. نقش سومي هم بر روي همان كوه وجود دارد كه براي ديدن آن بايد زير غار كوچك كنار نقش قديمي آنوبانيني را جستجو كرد. 

شايد اگر صفحات تاريخ2800سال قبل از ميلاد خبر از وجود دو شهر»پيتان«و»هالمان«بر دامنه كوه پاتير سرپل زهاب نمي دادند ، »آنوباني ني«بعنوان حاكم قوم »لولوبي« از كهن ترين اقوام ايراني نقش پيروز هاي خود را بر سينه كوه پاتير نقر نمي كرد،»نارام سين«پادشاه مقتدر »آكدي«سنگ نبشته فتح خود را كه به گفته»راولينسون«قديمي ترين سنگ نوشته آسياست بر جاي نمي گذاشت،سنگواره ي»مردوك آپال آيدين«كه امروز در موزه ملي ايران خودنمايي مي كند نشان از شكوه تاريخ اين شهر نمي داد،»طاق گرا«از شكوه اشكانيان حكايت نمي كرد،»دكان داوود«مقبره ي»ايويخ توويگو«آخرين پادشاه مادها را در خود نمي گرفت،نقش»تاردوني«زمان آكدي ها در روستاي هورين شيخان وجود نداشت،نقش»اردوان اشكاني«بر كوه ميانكل در حال  خودنمايي نبود،»زيج منيژه«،»زيج مريم«،»قلعه شكربانو«،»قلعه شاهين«،»برد عاشقان«و...نبودند  و نيز نامهاي باستاني»پيتان«،»هالمان«،در زمان لولوبيان»كاله«در زمان آشوريان،»كالمانو«، در زمان كاسي ها»اكارسالو« در زمان عيلاميان،»خل يا خلمان«در زمان پارتي ها،»زگري پل«و»پوليس هلني«در زمان حاكميت يونانيان بر منطقه،»زردز»و»زرزاو«در كتاب اوستا،»زارگوپولي«در يكي از دوره هاي باستاني،»اكراپل«در زمان هخامنشيان،»كلوني تيس«در زمان حاكميت روميان بر منطقه،»خسرو شاذ فيروز«و»بلاشگرد« و»هلوانكي«در زمان ساسانيان،»درتنگ«در يكي ديگر از دوره هاي باستاني و ديگر نامها وجود نداشتند و يا در زمان حكومت بنوعنازيان،اين شهر به مدت156سال پايتخت حكومتشان نبود و»راولينسون«آن را يكي از هشت شهر باستاني دنيا نمي دانست و...هرگز باورمان نمي شد كه شهرستان سرپل زهاب با اين همه قدمت تاريخي و ارزش آثار باستانيش امروزه شهري ناشناخته در مرز دو كشور ايران و عراق باشد و آثار گرانبها و با ارزشش نيز به اندازه مردم فراموش شده اش فراموش شده باشند .

گزافه نيست اگر بگوييم كه اگر هر كدام از آثار ذكر شده در اين شهر در جايي ديگر بغير از استان كرمانشاه و شهرستان سرپل زهاب بودند  و در جايي مانند اصفهان و شيراز و مشهد و كرمان و يزد قرار داشتند امروزه آوازه آنها به جايي رسيده بود كه مسئولين سازمان ميراث فرهنگي استان كرمانشاه و شهرستانهاي آن بودجه هايي را براي برپايي اردوهاي گردشگري جهت بازديد از آنها اختصاص مي دادند كه هم استاني هايمان بروند و قديمي ترين سنگ نوشته آسيا و يا فتح نامه يكي از كهن ترين شاهان تاريخ اين سرزمين را از نزديك ببينند.