غار مزدوران

غارمزدوران در 95 كيلومتري جاده مشهد – سرخس و در 3 كيلومتري مزدوران واقع است . دهانه غار در ميان تخته سنگي روبه مشرق قرار دارد . عرض ورودي آن 2 متر و ارتفاع آن 5/2 متر است. اين غار كه از نظر وسعت غار بزرگي محسوب مي شود داراي 100 متر طول و كمتر از 30 متر عرض و 12 متر ارتفاع است. ستون هاي استاگميت متنوع ما در تعداد كم در اين غار يافت مي شود . درون غار خشك است و براي تهيه آب بايد از چشمه بزرگي كه در نزديكي غار وجود دارد استفاده كرد. در نزديكي مزدوران چشمه هاي آبگرم معدني وجود دارد اين غار كه قدمت آن را تا هزاره دوم پيش از ميلاد مسيح تخمين زده اند در ارتفاعات جاهك و شوراق واقع شده است.

بناي رباط ماهي كه به احتمال بسيار از نام شخص خيري به نام ابوالحسن از نام شخص خيري به نام ابوالحسن محمد بن حسن ماه گرفته شده است در مجاورت رباط قديمي تري منسوب به وي و همانند رباط شرف در اوايل سده ششم هجري ساخته شده است . اين بنا يكي از كاخ رباطها و يا كاروانسراهاي شاهي و اشرافي چهارمين منزل بعد از نيشابور به مرو در مسير جاده ابريشم به شمار مي آيد كه در حدود پنجاه كيلومتري شرق مشهد قرار دارد. رباط ماهي همانند رباط شرف به لحاظ كاربرد وسيع و متنوع آجر و گچبري ها از نفايس معماري عصر سلجوقي است به شمار مي آيد . اگر چه گذشت زمان ، عوامل طبيعي و انساني خسارات زيادي به اين بنا وارد نموده ، اما بقاياي گچبري ها ، تنوع آجرچيني سقفها ، قالب كتيبه و نقوش  اسليمي  آن را به عنوان يك اثر تاريخي ارزشمند بروز داده است.

بنا بر شواهد سرخس با نام اوليه ساريكا يا سارايكو واقع در سرحد ايران و توران بر سر راه مرو به نيشابور و عراق عجم از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است. افزون بر اين ، چهارراهي كه از هرات و امتداد هريورد منشعب مي گرديد، از سرخس عبور مي نمود و به مرو و ديگري به توس و نيشابور مي رفت. از جمله وجود چاههاي آب و آثار بر جاي مانده حوض در كنار رباطها و نيز چشمه هاي طبيعي انبارها نشاني است از اهميت اين راهها در طول قرون و اعصار كه از بين دره ها و گذرگاههاي تنگ و باريك عبور مي كرده است. در اين باره حمدالله مستوفي مي نويسد: سرخس ساخته افراسياب است و آبش از رودخانه اي است كه از هري به طوس مي آيد. در متون باستاني آمده است اين منطقه توسط كيكاووس به پسر گودرز اهدا گرديده و او نيز شهري در حاشيه رود تجن بنا نموده و آن را به نام خود يعني سرخس نام گذاري كرد. برخي پژوهشگران نيز بنيانگذار سرخس را كيكاووس يا افراسياب يا ذوالقرنين مي دانند . بنابر ابيات شاهنامه سرخس در زمان افراسياب وجود داشته است . اين ناحيه در دوران اسلامي نيز به مانند گذشته خود به لحاظ مدنيت از رونق بالايي برخوردار بوده و در سده هاي سوم و چهارم هجري به مانند پلي شهرهاي مرو و نيشابور را به هم مرتبط مي ساخته است . از همين حيث اهميتي فرهنگي ، ملي و بازرگاني نيز داشته است. از طرفي با توجه به تختگاه بودن مرو در دوران سلطان سنجر سلجوقي اين ناحيه نيز توامان پيشرفت داشته است . شهر سرخس روزگاري از كانون هاي علم و دانش بوده و به سبب وجود مدارس و كتابخانه هاي بسيار شهرت داشته است.

شهرستان سرخس يكي از مناطق 20 گانه خراسان رضوي است كه با وسعتي معادل 5407 كيلومتر مربع، از شمال و شرق به جمهوري تركمنستان ، از جنوب به شهرستان تربت جام و از غرب به دشت مشهد محدود مي گردد . ارتفاع اين ناحيه از سطح درياهاي آزاد 235 متر و مركز آن شهر سرخس مي باشد . اين شهرستان به سبب پايين بودن ارتفاع از سطح دريا به نسبت ساير نقاط شمالي و شرقي استان ، از بارندگي كمتري برخوردار بوده و همچنين به علت مجاورت با صحراي عظيم قره قوم تركمنستان داراي اقليمي خشك و بياباني است . ناحيه مزبور داراي دو شهر به نام هاي سرخس و مزداوند و دو بخش مركزي و مرزداران بوده و بر اساس سرشماري سال 1375 شمسي جمعيت آن بالغ بر 73604 نفر برآورد گرديده است. در اين شهرستان اقوام مختلفي از جمله بلوچ، سيستاني ، ترك ، عرب و عشاير كرد سكونت دارند.

اين بنا با وسعت تقريبي 600 متر مربع در 37 كيلومتري شمال خاوري بجستان قرار دارد. معماري آن شامل صحن ، ايوان ، قبله و شبستان گنبد دار بوده و از نوع بناهاي يك ايواني است. ايوان مقصوره بنا داراي پوشششي است كه با ايجاد تاق و تويزه در آن شكل گرفته است. در بخش انتهايي اين قسمت رسمي بندي هاي زيبا بر روي گچ ايجاد شده است . قسمتي از تزيينات اين پوشش نيز به نقاشي "ل اخرايي و رديفي از قطار بندي هاي گچي اختصاص يافته است . مسجد جامع مدنديز به سبب وجود بخشي از تزيينات و نماي بيروني اطراف و صحن و ايوان از نظر نقشه و نوع عناصر تزييني با مسجد تاريخي خواف، مسجد رشتخوار و گگنبد مقبره قطب الدين حيدر مشابه است. اين بنا متعلق به قرن يازدهم هجري است.

رباط چهار ايواني فخر آباد در حاشيه روستايي به همين نام واقع است. اين مكان با فضاهاي وسيع خود ظاهرا در زمان رونق و آباداني مورد استفاده كاروانياني بوده است كه ازاين طريق قصد سفر به سوي كوير را داشته اند.بناي رباط متعلق به دوره قاجاريه است و از معماري آن شامل سر در ورودي،ايوانچه هاي طرفين ورودي به عنوان توقف گاه تابستاني ، شاه نشين ، فضاي اصطبل،بار انداز و صحن است. تزيينات جالب توجه اين رباط استفاده از آجرهاي با پخت ناقص است كه با تلفيق آن با آجرهاي معمولي اشكال هندسي زيبايي در قسمت پيشاني سر در ورودي و بخش شاه نشين آن بوجود آمده است.