چادر عشاير

منطقه تربت جام با داشتن چراگاه ها و دشتهايخرم سرزميني مناسب براي گله داري به شمار مي رود.عشاير منطقه كه عمدتاً به كاردامداري مشغولند به دنبال يافتن چراگاه هاي مرغوبتر دائكماً در حال تغيير مكانزندگي هستند. از اين رو اسباب و اثاثيه ساده و سبك دارند در اين غرفه نمايي از اينزندگي بي تكلف به نمايش درآمده است.

نمد مالي يكي از صنايع دستي شهرستان تربت جاممي باشد كه در ان خطه از رونقي نسبي برخوردار است مواد اوليه نمد مالي پشم گوسفنديا شتر مي باشد كه آن را از دامداران مي خرند پس از تهيه پشم آن را با كمان حلاجينمدمالان حلاجي مي كنند تا آماده كار شود.آن گاه قالب را روي زمين انداخته و پشمريز را به شكل يكنواخت روي قالب مي ريزند و سپس مقداري سر پشم روي آن ريخته و به آنآب مي افزايند تا پشم ها بهم بچسبند بعد از خشك شدن مجدداً روي آن پشم مي ريزند وشروع مي كنند به ماليدن. هر نمد نزديك به 4 تا 5 ساعت ماليده مي شود .در پايانعمليات نمد مالي نمد را در مقابل آفتاب قرار مي دهند تا خشكشود.

سفالگري يكي از مشاغل سنتي و صنايع دستي تربتجام است كه در گذشته از رواجي نسبي برخوردار بوده سفالگران به علت وجود آهك در خاكمنطقه ناگريز به ساختن ظروف قطور و سنگين بوده اند اين هنر به دليل مشكل فوق امروزهاز رواج افتاده است. ظروف دست ساز صنعتگران تربتي شامل خمره، كوزه، تغار، گلدان وقلك مي باشد.

موزه مردم شناسي كلات با وسعتي حدود 270 متر مربع بخشي از طبقه تحتاني عمارت تاريخي خورشيد را به خود اختصاص داده است.شهرستان كلات در 140 كيلومتري مشهد واقع گرديده و عمارت خورشيد بنايي از دوره افشاريه مي باشد. عمليات ساخت و تجهيز غرفه هاي اين مكان از ابتداي سال 1384 ش از محل اعتبارات سفر رياست جمهوري به خراسان رضوي آغاز و در نوزدهم مهر ماه 1385 ش با حضور مسئولان كشوري، استاني ، محلي و مردم فرهنگ دوست كلات به طور رسمي افتتاح گرديد. غرفه هاي اين موزه نمايشگر الگوهايي از نحوه زندگي، مشاغل و حرفه ها،طبيعت و مواهب آن،صنايع دستي و بومي و پوشش مردم مناطق مختلف اين ناحيه است كه به شيوه اي كارشناسانه با بهره گيري از فضا آرايي متناسب و با در نظر گرفتن فضاي زيستي ساكنان آن طراحي شده است.

غرفه زندگي عشايري

شهرستان كلات به لحاظ وجود اقوام وآداب و رسوم مختلف از متنوع ترين مناطق كشور به شمار مي آيد كه زندگي و معيشت آنهامبتني بر دامداري و كشاورزي مي باشد و ساختار اجتماعي آنها نيز با يكديگر متفاوتاست . غرفه زندگي عشاير در اين موزه نمادي است براي نشان دادن بخشي از جلوه هايفرهنگي اين گروه كه در سخت ترين شرايط محيطي و جغرافيايي با تلاش و پشتكار خودمبادرت به توليد و عرضه محصولاتي مي كنند تا فراورده هاي آن براي فروش به ساير نقاطعرضه گردد. بنابراين گروههاي عشايري به دام ،مرتع و محيط وابسته مي باشند كه ايندلبستگي در آداب و رسوم ،ادبيات و فرهنگ شفاهي و موسيقي مقامي و آئيني نيز نهفتهاست. همچنين سر پناه خانواده هاي عشاير همان سياه چادر است.

بافته هاي سنتي كلات از جمله صنايع دستي و بوميجذاب و ماندگار اين ناحيه است كه كارگاه هاي سنتي و كوچك آن در بيشتر خانه هايمناطق روستايي ديده مي شود. از ميان اين بافته ها مي توان به مهمترين آنها از جملهابريشم بافي، نوار بافي( بخش زاوين و لائين نو) سوزن دوزي و جوراب بافي، جاجيم وپلاس اشاره نمود، علاوه برآن قالي و قاليچه هايي كه در اين ناحيه بافته مي شوندداراي طرحهاي زيباي تركمني مي باشند. شايان ذكر است زنان كلات بدون نقشه و الگوي ازپيش طراحي شده با الهام از طبيعت پيرامون و با ذهن خلاق، دست به ايجاد آثاري هنري وبديع مي زنند كه به لحاظ تركيب بندي رنگ از هر اثر هنري چشم نواز و زيباتراست.

مراسم عروسي و آداب و رسوم آن در منطقه كلات، هم اكنون نيز در ميان اقوام و طوائف مختلف همچنان ارزش خود را حفظ نموده است، زيرا با شيوه و سبكهايي به اجرا در مي آيد كه از سده هاي گذشته به نسل حاضر رسيده و در ميان اين مردم حفاظت و صيانت شده است. در مراسم ازدواج زنان و مردان از پوششهاي بومي و سنتي منطقه به رنگهاي مختلف استفاده مي كنند و با وجود موسيقي سنتي و آوازه هاي قديمي با بهره گيري از سازمان هاي سنتي از جمله دهل ،سرنا، قشمه و.... فضاي مفرح و خاطره انگيزي را براي ميهمانان ايجاد مي نمايند.غرفه مزبور نيز با هدف بيان اين ويژگيها آراسته گرديده است.

ارتفاعات شهرستان كلات به سبب وجود مراتع وپوشش گياهي متنوع و همچنين مقدار نزولات جوي، داراي بيشترين گونه هاي گياهي است كهسبب پراكنش انواع درختچه ها و سبزيجات طبيعي در دامنه و مناطق مرتفع شده است كه ازجمله مي توان به انجير، زالزالك،اسفناج، مرزه و زيره سياه اشاره نمود و در اين ميانگياهان دارويي از جايگاه ويژه اي برخوردار است. از مهمترين گونه هاي دارويي بايد ازكاني ،گل گاوزبان،اسطخدوس،آنغوره، مخلصه،آويشن ،كاكاتو و ..... نام بردكه در غرفهعطاري با فضا آرايي زيبايي بخشي از گياهان دارويي به نمايش در آمدهاست.

مساعد بودن اقليم كلات به لحاظ بارندگي و خاكحاصلخيز آن سبب رونق كشاورزي و توليد سالانه حدود چهار هزار تن برنج مرغوب و چهلهزار تن گندم ديم شده است كه از زمينهاي آن با روش ديم محصولاتي از جمله كنجد،لوبيا،هندوانه، خربزه، چغندر قند و سيب زميني برداشت مي شود. همچنين از محصولاتباغي اين ناحيه مي توان به گردو و بادام اشاره نمود. در حال حاضر كشاورزي از مشاغلمهمي است كه در مناطق مختلف و حاصلخيز شهرستان كلات جرياندارد.

مشاغل و حرفه هاي سنتي گوياي بخشي از فرهنگ وساختار اجتماعي زيستگاههاي انساني است. در اين ميان مناطق مختلف شهرستان كلات بهدليل وجود اقوام و طوايف گوناگون در شهر و روستا ، ساختار طبيعي منطقه و .... دارايحرفه هاي بومي و سنتي از جمله آهنگري،مسگري، جاروبافي،پيله كشي و ديگر مشاغل است. اما در عرصه فنون بومي و فن آوريهاي سنتي حرفه آهنگري به دليل نياز دو جامعه بزرگكشاورزي و دامداري از ارزش و اهميت بسياري برخوردار بوده است كه شمار وسايل و ابزارتوليد شده توسط آهنگري براي اين دو جامعه به صدها نوع مي رسد .با اين وصف به دليلتنوع در توليد و ساخت ابزار فلزي و همچنين وابستگي مردم كلات به شيوه هاي زندگيمبتني بر دامداري و كشاورزي حرفه آهنگري داراي جايگاه اجتماعي خاصي برخوردار است.

نمد مالي

عطاري و گياهان دارويي

در قديم الايام، عطاري بنيان طب سنتي اين سرزمين را تشكيل مي داده اند.خراسان رضوي به دليل داشتن پوشش گياهي متنوع و كوهپايه ها و دشت هاي آكنده از انواع گياهان دارويي يكي از غني ترين سرزمين هاي كشور در زمينه گسترده طب گياهي به شمار مي رود. از مهم ترين گونه هاي دارويي و ادويه مي توان به گل گاوزبان،كاكوتي،فلفل، اسطوخودس،سه پستان، گل زوفا، دارچين،زردچوبه،ترنجبين،آويشن و گل زوفا اشاره مپكرد.عطاري ها علاوه بر تامين نيازهاي دارويي مردم ساير حوائج آنها را در زمينه انواع شربت ها، عرقيات، ادويه و غيره مهيا مي نموده اند.

 پارچه بافي

يكي ديگر از غرفه هاي موزه،پارچهبافي،دستبافي يا نساجي سنتي در گناباد را به تماشا گذاشته است اين پارچه هاي سنتيبا كمك دستگاههاي بافندگي دو وردي ،چهار وردي و .... توليد مي شوند. جاجيم ،پارچههاي دستباف پنبه اي ،پشمي و ابريشمي نمونه اي از اين توليدات اند كه در مناطق شهري،روستايي و عشايري بافته مي شوند. دستبافي از گذشته هاي دور يكي از حرف سنتيصنعتگران اين خطه مي باشد و در اكثر روستاها به شكل خانگي يا كارگاهي توليد ميشوند. از ساير بافته هاي سنتي گناباد مي توان از توليدات برك بافان و فرت بافان يادكرد،كه شامل انواع حوله،دستمال ،لنگ،چادر و پارچه پيراهني ميباشند.

در غرفه اي از موزه مردم شناسي گناباددستگاهي به نام دنگ به تماشا در آمده است كه از آن براي كوبيدن ارزن گاورس و سايرغلات به منظور جدانمودن پوسته آنان استفاده مي شده است. اين دستگاه از قطعه چوبيپهن به طول 4-5/3 متر كه بخش فوقاني آن به شكل گرزي درآمده ساخته شده است. درانتهاي چوب نرسيده به آخر،سوراخي تعبيه شده كه چوب ديگري به عنوان محور از آن ميگذشته و دو پايه ي چوبي در دو سوي اين محور نصب مي گشته است. در كنار گودال محل نصبدنگ، سكويي از چوب يا گل به شكل منبري پلكاني مي ساختند.ابتدا غلات يا ارزن را داخلگودال ريخته،آنگاه دو نفر در انتهاي چوب دنگ ايستاده پاي خود را روي چوب اصليگذاشته فشار مي اورند تا بخش سر دنگ به طرف بالا حركت كند. سپس هنگام پايين آمدنمحور اصلي روي آن بخشي از دستگاه كه به قسمت گرز مانندنزديك تر است مي پريدند و اينعمل چندين بار انجام مي پذيرفته است تا پوست غلات از ان جدا شود. بعد از كوبيدن درروزي كه باد مي وزيده است دانه ها را باد مي داده تا پوست از دانه جداشود.

آهنگري يكي از مشاغل تاريخي در همه جوامعانساني به شمار مي رود.كشف فلز آهن و نحوه ي استفاده از ان انقلابي در سرنوشت انسانقلمداد شد. آهنگر خانه ها، مادر ساخت و توليد ابزار اوليه بشر محسوب مي شدند. دراين اماكن صنعتگر آهنگر مصنوعات آهني نظير بيل، كلنگ، ميخ، گاو آهن،زنجير،چهار شاخ،انبر و قيچي هاي گوناگون را مي سازد.ابزار و وسايلي كه در آهنگر خانه ها مورداستفاده قرار مي گيرد عبارتند از : انبرزغال بردار، انبر كج، انبر دست، پتك، قلمسندان سوهان و كوره ي دم و بازدم.

يكي از غرفه هاي موزه به نمايش نمايي از يكخانه سنتي در گناباد اختصاص يافته است. خانه هاي سنتي در گناباد وسعتي قريب به 150تا 300 متر مربع مساحت دارند. حياط بخش مركزي خانه است كه اتاق ها بر اساس نيازخانواده در چهار طرف آن ساخته مي شوند. اين منازل داراي فضايي سرپوشيده به نامدالان يا دلونه هستند كه با پيچي ورودي را به حياط متصل مي كنند. از ديگر فضاهايخانه ي سنتي در گناباد مي توان به كهدو يا كاهدان،طويله،اتاق نشيمن زمستاني كهآفتابگير است، ايوان يا صفه كه فضاي سر پوشيده است و يك متر از سطح حياط ارتفاعدارد،اتاق تابستاني كه بادگيري به آن متصل شده است.انباري و آشپزخانه يا مطبخ اشاره كرد.

قالي بافي

اين عناصر شامل چهار گروه انساني، حيواني، گياهي و هندسي مي باشند. از جمله نقوش مشهور سفال مند" نقش ماهي" است كه جايگاه والايي در روايات اسطوره اي دارد.ماهي در اعتقادات ايرانيان باستان سرور آفريدگان آبي و بزرگترين آفريدگان اورمزد در برابر وزغ بزرگترين آفريدگان اهريمن است. نقوش خورشيد خانم، پرنده، پروانه، بته جقه، گل و مرغ،گل و پروانه، گل كدو، كتيبه،ابرو كل، محرمات،خونه كي و انواع اسليمي از ديگر نقوش به كار رفته بر بدنه ي سفالينه هاي مند گناباد هستند. كه انواع اين ظروف و نحوه ساخت و پرداخت آنان در يكي از غرفه ها به نمايش گذارده شده اند.

بناي اين مدرسه در كوي شرقي شهر گناباد و درمجاورت يكي از سردرهاي ورودي مسجد جامع واقع شده است.اين مدرسه از يادگاريهايمعماري اسلامي در عصر صفويه مي باشد كه نشان دهنده ارج و مقام علم و دانش در انروزگاران است. اين مدرسه به سبب تدريس هيات و نجوم در آن به مدرسه نجوميه مشهورگشته و معماري آن شامل هشتي ورودي والان، صحن و حجره هاي پيرامون آن است. اين بنادر دوران قاجاريه مرمت گشته و در ساختمان آن تغييراتي داده شده است.در گذشته ينزديك از فضاهاي موجود در مدرسه به عنوان اداره ميراث فرهنگي ،صنايع دستي و گردشگريگناباد و مجموعه آموزش هنرهاي سنتي استفاده مي شد. اما در بهمن ماه 1385 كاربريديگري به آن افزوده شده و در اين مكان اولين موزه مردم شناسي شهرستان گناباد از محلاعتبارات سفر رياست محترم جمهوري افتتاح گرديد. در اين موزه گوشه هايي از آداب ورسوم ،نحوه زيست مشاغل بومي و هنرهاي سنتي مردم گناباد به نمايش گذارده شده است.

وزه تاريخي طبيعي تندوره در پارك طبيعي تندوره به فاصله حدود 40 كيلومتري شهرستان درگز قرار گرفته است . اين موزه در سال 1389 به منظور معرفي و نماياندن چگونگي زيست حيوانات اين منطقه افتتاح گرديده است . آنچه به نمايش در آمده عبارتند از انواع حيوانات تاكسيدرمي شده از قبيل گوزن ، قوچ كوير ، گرگ ، جبير (يك نوع آهو)، لاشخور (كركس)، سمور، جغد، گراز، تابلوهايي از نقشه جوامع گياهي پارك ملي تندوره، عكس هايي از محيط زيست گياهي و جانوري، طوطي، دايجه (يك نوع پرنده)، گوركن، لاك پشت، مرغ ماهي خوار، شاهين، عقاب، كل ( يك نوع بز نر)، ميش كوهي، پلنگ.

قوچ اوريال، پازن، پلنگ، كفتار، روباه، سمور، انواع پرندگان آبزي و كنار آبزي (طاووسك و كبك، شاه صدف خوار، كاكايي ها و كبك، شاه بوف، كركس، سبز قبا سارگپه، دليجه و ...)

موزه نادري در قسمت اصلي بناي يادبود آرامگاه نادرشاه افشار در دو تالار به منظور معرفي آثار تاريخي اين دوره شكل گرفته است. اين بنا به همت انجمن آثارملي در سال 1342 خورشيدي توسط مهندس هوشنگ سبحون طراحي و ساخته شده است چشم‌انداز خارجي بنا تنديس نادرشاه سوار بر اسب به بهمراه تني چند از سربازانش بر فراز يك حجم سنگي مرتفع توسط مجسمه ساز شهير ايرني زنده ياد استاد ابوالحسن صديقي ساخته شده است.